O dereito a verdade
O dereito á verdade implica coñecer a verdade íntegra, completa e pública sobre os feitos ocorridos, as súas circunstancias específicas e quen participaron en eles?. Así, implica coñecer a verdade completa e total en relación cos feitos, as súas circunstancias específicas, a identidade dos responsables e partícipes, e os seus motivacións. Nos casos de desaparición forzada, execucións secretas e sepulturas clandestinas, o dereito á verdade ten tamén unha dimensión especial: coñecer a sorte e o paradeiro da vítima. Así mesmo, nos casos de desaparición ou subtracción de nenos durante o cativerio dos seus pais vítimas de desaparición forzada, o dereito á verdade implica igualmente o dereito dos nenos a coñecer a súa verdadeira identidade.
Así mesmo, a xurisprudencia e a doutrina internacionais consideran que a sociedade como tal ten tamén dereito a coñecer a verdade sobre as graves violacións de dereitos humanos e crimes baixo o Dereito Internacional. En efecto, o dereito á verdade ten tamén unha dimensión colectiva: a sociedade ten o dereito a coñecer a verdade en relación coas graves violacións de dereitos humanos, as circunstancias en que foron cometidas, os responsables destas e os seus motivos. A investigación destes crimes e a satisfacción do Dereito que asiste aos familiares das vítimas de coñecer o que
sucedeu e de saber quen foron os axentes responsables dos respectivos feitos non só beneficia aos familiares das vítimas senón tamén á sociedade como un todo, de maneira que ao coñecer a verdade en canto a tales crimes teña a capacidade de previlos no futuro.
O dereito á verdade foi caracterizado como inalienable e imprescritible tanto por instrumentos internacionais como pola xurisprudencia e a doutrina internacionais. Nesta materia, o Principio 4 do Conxunto de principios actualizado para a protección e a promoción dos dereitos humanos mediante a loita contra a impunidade” estipula que Independentemente das accións que poidan levar ante a Xustiza, as vítimas e as súas familias teñen o dereito imprescritible a coñecer a verdade en relación coas circunstancias en que se cometeron as violacións e, en caso de falecemento ou desaparición, sobre a sorte que correu a vítima.
Esta caracterización do dereito á verdade ten outras consecuencias, como o sinalou o Alto Comisionado das Nacións Unidas para os Dereitos Humanos:
Tendo en conta do seu carácter inalienable e a súa estreita relación con outros dereitos que non admiten suspensión, como o dereito a non sufrir torturas e malos tratos, o dereito á verdade debe considerarse como un dereito que non se pode suspender. As amnistías e outras medidas análogas, e as restricións ao dereito a solicitar información nunca deben utilizarse para limitar, denegar ou prexudicar o dereito á verdade, que está estreitamente vinculado á obrigación dos Estados de combater e erradicar a impunidade.
En conclusión: Son inadmisibles as disposicións de amnistía, as disposicións de prescrición e o establecemento de excluíntes de responsabilidade que pretendan impedir a investigación e sanción dos responsables das violacións graves dos dereitos humanos, tales como a tortura, as execucións sumarias, extralegais ou arbitrarias e as desaparicións forzadas, todas elas prohibidas por contravir dereitos inderogabeis recoñecidos polo Dereito Internacional dos Dereitos Humanos. As leis de autoamnistía conducen á indefensión das vítimas e á perpetuación da impunidade, polo que son manifestamente incompatibles cos tratados internacionais de Dereitos Humanos. Este tipo de leis impide a identificación dos individuos responsables de violacións a dereitos humanos, xa que se obstaculiza a investigación e o acceso á xustiza, e impide ás vítimas e aos seus familiares coñecer
a verdade e recibir a reparación correspondente. O dereito á verdade áchase estreitamente vinculado ao dereito á xustiza. En efecto, por definición, o dereito á verdade require da acción da xustiza, entraña o coñecemento das circunstancias en que se cometeron as graves violacións de dereitos humanos así como da identidade e o grado de participación e responsabilidade dos autores e demais implicados. Iso implica a determinación da responsabilidade penal individual por parte dun tribunal. Si o dereito á verdade se examinase no marco dos procedementos xudiciais ou trala determinación da responsabilidade penal por parte dun tribunal, non existe conflito algún entre o dereito á verdade e o principio da presunción de inocencia.
